Nga : Ndue Bacaj
Që nga 23 qershori i vitit 1911 ,në “themelet” e historisë së qendreses dhe perpjekjeve të shqiptareve ,për autonomi ,vetqeverisje dhe një Shqiperi të lirë e të pavarur , shëndritë si meteor drit-plotë KUVENDI I GREÇES . Ky kuvend patriotesh, trima e të urtë solli në jetë 12 kerkesat e memorandumit autonomist me arome te dukshme pavarësie . Memorandumi lindi “rreth sofres” së Malesisë së Madhe dhe nën ngohtesinë votres së kryengritjes më të sukseshme antiotomane te shqiptarëve.. Kerkesat e memorandumit të Greçes u shperndanë në të gjithë Shqiperinë natyrale , porsi kënga magjepse e bylbylit që kendon pa frikë , duke i bërë sfid roberisë e jehonë lirisë…
Kuvendi i Greçës vijim i tradites…
Kuvendi i Greçes (10 deri me 23 qershor 1911), është vijim i tradites historike të kuvendeve , memorandumeve dhe protestave të shqiptareve , të cilet ndër shekuj , në luften , perpjekjet dhe qendresen titanike për trojet e tyre , lirinë e flamurin , perkrah pushkes kishin “shokë” të pandarë edhe penden ,(pra rrugen diplomatike).. Ky kuvend historik “lindi” në zjarrin e kryengritjes antiotomane të Malesisë e Shqiperisë, të udhëhequr nga Heroi i Popullit Dedë Gjon Luli. Kryengritje e filluar me 24 mars (1911), dhe me “kulm qiellore”, ngritjen e flamurit kombetare te Gjergj Kastriotit me 6 prill (në Bratilë të Deçiqit). Ndaj Kuvendin e Greçes pa frikë e “pagëzojme” KRYEKUVENDI i kuvendeve të shqiptarisë , me rendesi historike – kombetare i krahasuar me Kuvendin e Lezhes (2 marsit 1444) ,dhe me Lidhjen e Prizrenit (10 qershor1878)… Është me vlera të thuhet se disa nga Kuvendet , Memorandumet dhe Aleancat antiotomane , ndër shekuj kishin pasur “SOFREN” në trojet e Malesisë së Madhe natyrale… Kuvendi i Greçes është vijim i kesaj rruge diplomatike që kishte si qellim final..Pavaresinë e Shqiperisë nga perandoria Turkeosmane…
Kuvendaret dhe Kuvendi i Greçës..
Pjesa më e madhe e nënshkruesve të protestave apo memorandumeve (të lidhjes Prizrenit e më pas) , që i kishte gjetur gjallë kryengritja antiotomane e vitit 1911 , ishin në krye të kryengritjes me pushke në dorë , por edhe disa nga pjesemarresit e Kuvendit të Greçes, ku u nenshkrua Memorandumi famëmadh me 12 kerkesat që kishin në themel autonomin me arome pavaresie ,lirie dhe flamuri… Kuvendaret e Greçes , që kanë hyrë në histori si Rilindasit e Programit te Pavaresisë janë : Dedë Gjon Luli , Gjeto Marku -Hot ; Dedë Nika , Sokol Baci dhe Tringë Smajlja -Grud , Gala Smajli , Gjon Gjeka -Triesh ; Dodë Preçi –Kastrat ; Tomë Nika , Martin Preka –Shkrel ; Cal Dedli , Lul Rapuka , Llesh Gjergji , Prekë Gjetja – Kelmend ; Mehmet Shpendi –Shal , Prelë Marjani –Shosh , Avdi Kola – Gimaj , Tup Çuni e Binak Lulashi – Toplan , Nikë Mhilli – Shllak ; Bec Delia, Bash Bajrami – Nikaj –Mertur ; Luigj Gurakuqi , Hilë Mosi , Risto Siliqi – Shkoder ; Sali Hoxh Hidri –Elbasan – perfaqesues i Ismail Qemalit ; Nikolla Lako – perfaqesues i Korçës e Gjirokastrës , Nuçi Pepo , si dhe perfaqesuesit e Binomit Fe dhe Atdhe : Pater Karl Prenushi – famulltari i Vuksanlekajve ; P.Lorenc Mitroviq –famulltari i Bajzes ; At Mati Prenushi – famulltari i Kastratit ; P. Sebastian Hila – famulltari i Rapshes ; P.Bonaventura Gjeçaj – famulltari i Grudes ; P. Luigj Bushati – famulltari i Traboinit… Megjithse pjesmarrja ishte më e gjërë , keta 34 emra kanë mbetur të skalitur në perjetsi në formulimin dhe konsolidimin e dymbëdhjetë kerkesave të Memorandumit , i cili kishte “frymen” e të gjitha trevave shqiptare (nga veriu në jug ) , ndaj në memorandumin orgjinal dallohet qartë nje perzierje dialektesh.. Ky memorandum ndonse kishte kerkesa disi me te “zbutura”e diplomatike se sa ato te paraqitura në zjarrin e kryengritjes , kishin në themel një autonomi substanciale që shkonte drejtë pavarësisë së Shqiperisë…
Kerkesat autonomiste të kuvendit …:
“1.Garanci kundra persëritjes pas sodit të veprimeve e menyrave antikonstitucionare nga ana e qeverisë qendrore e të autoriteteve vendore në te gjithe Shqiperinë. Nderim per të gjitha fetë dhe zakonet e vjetra të garantuara nga konstitucioni e të konsakruara nga kanunet e zakonet.
2.Të njohurit e plotë të gjendjes së kombit shqiptar me ato të drejta që kanë kombe të tjera të Mbreterisë.
3.Liri të plotë per Shqiptaret të zgjedhin pa ndonjë pengesë a ngushtim deputetet e vet ,numri i të cileve do ti pergjigjet popullsisë.
4.Liri të plotë per Shqiptaret të mesojnë e të perparojnë në gjuhen e vetë e të themelojnë shkolla shqipe të veçanta e të botshme (publike N.B.), të cilat të kenë të gjitha ato të drejta që kanë shkollat e qeverisë .Nderim per të drejtat që u janë njohur krerëve fetarë të Krishterë persa i perket mesimit ndër shkollat që janë në sundimin e tyre.
5.Organizimi i administrimit të vilejateve ku ndodhen shqiptarë , të ketë per themel një sistem decentralizimi administrativ ,që t’u pershtatet nevojave të vendit e zakoneve të vendasve , e që të afrojnë rregullat e pergjithshme të administrimit ,të njohura prej konstitucionit me praktikat e konsakruara prej kohesh në disa vise.
6.Të zgjedhunit e valinjeve e të tjerve nëpunes të lartë të shtetit të bëhet në mes më të mirëve e më të vlefshmëve zyrtarë të shtetit ,duke pelqye më teper ata që dijnë gjuhen e zakonet e vendit. Emrimi i të tjerve nëpunes civilë e financiarë, e të gjyqtarëve në mes atyre që janë shqiptarë e që të kenë cilesit dhe njohurit e kerkuara. Xhandaret e agjentet e policisë ,ashtu si dhe nëpunesit e tjerë të zgjidhen në mes më të zoteve nga njerzit e vendit.
7.Emrimi i një perfaqesuesi të sulltanit si inspektor i pergjithshem per një periull vitesh me barren e mbikqyrjes per vendosjen besnikrisht në udhen e nomit organik , të perfunduarit e detyres së valinjeve e të tjerve nëpunes , të mbajturit e qetsisë e harmonis në mes të elementeve të ndryshem etnikë që ndodhen në vilajetet bashkerisht.
8.Perdorimi i gjuhes shqipe në marrëveshje në mes administratorve e të administruarve të vendit , në kuvende ,në gjykime para gjyqeve të perdoret perkrah me turqishten që është e mbetet gjuha zyrtare e vendit edhe shqipja.
9.Sherbimi ushtarak i detyrueshem per të gjithë shqiptaret me sisteme skanesh (systeme de cantinnement) në kohe paqe , te behet me një organizim të veçant per vendasit e viseve që ndodhen në kufi të shteteve ballkanike ,duke u dhënë lehtesira që të munden të bejnë sherbimin ne vend e të ruajn sigurinë e kufijeve. Ushtaret do të kenë liri që gjatë sherbimit të mbajnë detyrimet e besimit të tyre dhe të zakoneve të veta.
10.Shfrytezimi per nevojat e vendit i të gjitha të ardhurave , perveç atyre të gjymrykut ,të postes e të telegrafes , të duhanit ,të spirtos e të pullave ,të cilat janë dhënë per disa sherbime të tjera. Të lanunit per ndertim rrugesh e hekurullash në marreveshje me vendorët, e per mirmbajtjen e shkollave të botshme të një pjesë të teprices të të ardhurave të permendura më siper , gjithashtu edhe të të gjitha pagesave per rrugë, të pageses shtimore per mesim , e të 3% të së drejtes së hyrjes.Tu njihet komunave e drejta e të prerit drejt per së drejti , ose me anen e të tjerve të pyjeve të vendit , me detyrë per komunat me marrë per barrë ruajtjen e tyre dhe të prerit në pyje të behet sipas rregullave e urdherave teknike , si dhe duke i paguar fiskut një pagesë që do të shenohet sipas llojit të drureve , e sipas largimit të pyllit nga limani ose nga vendi i shitjes.11.Të drejta per keshillat e pergjithshme që të kenë mundesi të japin vendime mbi buxhetin e vilajeteve e të bejnë kontrolle per shpenzimet…12.Garantimi i fondeve të nevojshme , duke siguruar të hollat që lypen per rregullimin e rindertimin e shtepiave të djegura ; krijimin e një komisioni të perzier (comissin mixte) e të pavarur ,qe të monitorojnë kthimin në vend të njerzve të demtuar dhe rregullimin e shtepiave të djegura. Të kthehen armet e marruna me detyrë per ata që i bajnë , që t’i shtrohen kanunit të posaçem.”Keto kerkesa të Kuvendit të Greçes njihen me emrin historik Memorandumi i Greçes , por shpesh edhe “Libri i Kuq “, (sipas ngjyres kapakeve të librit)……Për aresye “objektive” memorandumin nuk e nenshkruajnë të gjithë pjesemarresit ,ku kjo bie në sy veçanarisht për gjashtë perfaqesuesit e binomit Fe dhe Atdhe , që me sa duket nuk e firmuan për të mos i dhënë rast propogandes perçarese fetare të pushtuesit.. Memorandumi i Greçes ju dorzua legates turke në Cetinë me daten 25 qershor (1911) nga perfaqesuesit e kuvendareve ; Ded Gjon Luli (Hot) , Sokol Baci (Grudë) , Dod Preçi (Kastrat) , Prek Gjetja (Kelmend) dhe Luigj Gurakuqi (Shkoder).. Kerkesat e memorandumit “tashma” nuk kishin karakter lokal , por kombetare.. Dom Luigj Bumçi ( që ka qënë prezent) , tregon se kur “Ministri” (ambasadori) turk në Cetin, Sadredin Beu e pyetë Ded Gjon Lulin se ; a i duan për vehte a për Shqiperinë pikat e Librit Kuq ? , prijesi legjendarë i kryengritjes i ishte pergjigjur rrufeshem : “…Ato pika që janë në librin e kuq i dona më parë për vehte e mandej për Shqipnin mbarë…
Jehona e Memorandumit në Mediet e shkruara të kohes:
Memorandumi i Greçes kishte një jehonë të madhe jo vetem kombetare por mbi të gjitha nderkombetare , e veçanarisht në mediat e shkruar të kohes , disa nga të cilat po i “kujtojme” si më poshtë :
*Gazeta e parë që botoi Memorandumin (jashtë Shqiperisë) ishte ajo Austriake “Neue Freie Presse” e Vjenes , e cila shkroi 12 kerkesat që me daten 25 qershor (1911),pra vetem dy dite pas perfundimit te Kuvendit…
*Gazeta e dytë që i bene jehon Memorandumit ,duke botuar edhe 12 kerkesat e shqiptareve është ajo franceze “Le Moniteur Oriental “ e dates 26 qershor 1911…
* Me daten 6 korrik (1911) Gazeta e Shkupit “Vardar” ,boton të plote Memorandumin e Greçes..
* Gazeta “ Corriere d’ Italia “ shkruan per Memorandumin e Greçes me 12 korrik (1911), duke e quajtur nje program politik që shkeputë Shqiperinë nga Turqia..
*Jehona e Kuvendit te Greçes nuk kishte mbetur jashtë vemendjes të komuniteteve shqiptare në Bullgari të cilet e botojne “Librin e Kuq” ne gazeten e tyre “Liri e Shqipërisë” (Sofje) me datat 7 dhe 20 korrik (1911). Gjithashtu Arbereshet e Italise ne Gazeten e tyre “La Nazione Albanese” e botojne në gjuhen Italiane Memorandumin e Greçes me daten 31 gusht (1911).. Edhe me vone Memorandumi i Greçes u ribotua ne disa organe shtypi te Arberesheve ,ashtu siç u botuan me vonë pjese te memorandumit dhe komente te ndryshme nepër Gazeta apo revista të Europes…
Memorandumi në trojet etnike shqiptare..!
Memorandumi i Kuvendi të Greçes , në trojet Shqiptare kishte pasur jo
vetem një jehonë të gjërë ,por edhe një perkrahje të madhe nga veriu ne jug te Shqiperise duke u “shoqëruar” me një varg memorandumesh , kerkesash e protestash të peraferta me ato të 10-23 qershorit (1911)..:
I njejti memorandum iu drejtua Portes lartë dhe perfaqesuesve te fuqive te medha nga ana e pjesmarresve te mitingut të gjërë popullore që u organizua te URA E SHUSHICES (afer Vlores) ,ku në hyrje të ketij memorandumi i ishte shtuar një dekleratë soldariteti me kryengritesit në
Veri të Shqiperise …
Gjirokastra realizon Memorandumin e saj me 21 korrik (1911) .
Tepelena del me dy Memorandume radhazi, atë të dates 18 gusht dhe atë të dates 23 gusht 1911… Me daten 9 shkurt 1912 ne Hot perpilohet nje memorandum tjeter qe u drejtohet Fuqive të Medha të Europes dhe u kerkohet per te nderhyre prane qeverise se Xhonturqeve per zbatimin e memorandumit të Greçes… Memorandumi është nenshkruar nga 50 perfaqesues të Hotit, Grudes,Kelmendit, Kastratit, Shkrelit ,Shales ,Shoshit e Kirit… Pastaj vijnë kerkesat e Krasniqes të prillit 1912 , kerkesat e Peshkopise të datave 1 dhe 15 maj (1912) , Memorandumi i Junikut 21-25 maj 1912 ,kerkesat e Mitrovices të muajit maj 1912 ,thirrja e Malsive te Gjakoves po e muajit maj.. Thirrja e perbashket e Shkodres, Janines, ,Kosoves dhe Manastirit ,perseri e muajit maj (1912) ,ku kjo thirrje eshte e botuar si trakt në gjuhet Shqip, Frangjisht dhe Italisht nën emrin e “Organizates Kombetare te Shqiperise” me nenshkrimet e Nikoll Ivanajt dhe Simon Dodes… Në qershor 1912 nga Korfuzi student shqiptare i drejtojne një proklomat opinionit publik për pjesmarrjen e tyre perkrah popullit shqiptare për çlirim kombetare… Ndoshta memorandumi më me vlera ,qe tregon se kerkesat e Kuvendit të Greçes ishin bërë programi bazë i pavaresise së Shqiperise është ai i mbajtur me 23 korrik 1912 ne Sinjë te Beratit. Ne kete memorandum nder te tjera shkruhej :” Keshtu pra jemi te detyruar të rrimë në mal ,gjersa të njihen të drejtat tona dhe të garantohen me të vertetë per sot dhe per të ardhmen…12 kerkesat jane të njejta me ato të paraqitura në memorandumin e Greçes 10/23 qershor 1911. Memorandumi është hartuar në turqisht e frangjisht. Ai ka kete titull : “ Memorandum mbi vendimin e marrë nga Kuvendi i Pergjithshem i Krereve te Shqiperise së Jugut në maje të malit Sinja , më 10/23 korrik 1912 .Ky memorandum është nenshkruar nga 46 veta , në mes të cileve : Pandeli Cale , Izet Zavalani , Mustafa Kapinova , Jaup Korça e tjer.. Po në Korrik 1912 Prishtina formulon dy kerkesat e saja autonomiste… Manastiri në gusht të vitit 1912 i drejtohet me një thirjje popullit shqiptare për t’u hellur në kryengritje për lirine dhe veteqeverimin e Shqiperise ,pasi Stambolli duket se nuk po i mbante premtimet… Perseri Vlora me 4 gusht 1912 u drejton një memorandum për autonomi Sulltanit , Kryeministrit (e autoriteteve të tjera shtetrore e fetare të Stambollit). Durresi me daten 12 nentor (1912) i drejtohet me një memorandum perandorit të Austro-Hungarise ,me kerkesen për të perkrahur autonomine ose pavaresine e Shqiperise… Memorandumi është nenshktuar nga Dom Nikoll Kaçorri ,Murat Toptani ,Sali Gjuka ,Abdi Toptani e tjer , qe pas 16 diteve (me 28 nentor në Vlore) do të nenshkruanin aktin madhore te pavaresise së Shqiperisë…Pra siç shihet Memorandumi i Greçes gjeti perkrahje në të gjitha trojet etnike shqiptare ,duke u bërë programi bazë i pavaresise së Shqiperise. Rendesinë e ketij memorandumi e kishte kuptuar me kohë perandoria pushtuese otomane që drejtohej nga xhonturqit , të cilet kishin derguar në Prishtinë sulltanin Mehmet Reshiti –V-të , që së-bashku me funksionarë të lartë të qeverisë osmane , do të shpallnin “FALJEN” , per të gjithë shqiptaret e Kosoves që kishin marrë pjesë në kryengritjen antiotomane të vitit 1910 , por me kusht që të denohej programi autonomist i Greçes… Gjithë këto zhvillime të rendesishme që vunë themelet e pavaresise së Shqiperise kanë një vleresim të pakrahasueshem , nese kemi parasysh se Kryengritja dhe Kuvendi i Greçes ,zhvilloheshin në një kohe kritike kur gjenerali Shefqet Tergut Pasha shpallte qellimin e tije të shfarosjes së malsoreve në kufirin turko –malazez (pra në Malesi të Madhe natyrale N.B.), dhe në vend të malsoreve thoshte se do të sillte emigrant boshnjake… Për suksesin historik te Kryengritjes dhe Memorandumit te Greçes Alabanologu ,Studiuesi dhe Diplomati i atyre koheve ,Franc Baron Nopça , me 6 korrik 1912 ne Gazeten austriake “ZEIT” shkruante : “… Kryengritja e Malesoreve, ajo e një viti më parë (1911 ,N.B.) perfundoi në dukje me një fitore ushtarake (të Stambollit) ,por me një shpartallim diplomatik të Xhonturqeve. Xhonturqeve iu desht t’i pranonin të gjitha postulatet e kryengritesve , pra 12 kerkesat e Memorandumit te Greçes…
Në vend të epilogut pak “retrospektivë” ..!
Në veren e vitit 2005 me inisiativen e veprimtarit të shquar (sot të ndjerit) Dr. Lukë Gjoka, një grup malësorësh, intelektual e veprimtarë të fushave të ndryshme , nga dy anët e kufirit politik (Shqipëri – Malit i Zi), kemi vizituar Greçen , vendin ku u zhvillua kuvendi e u nënshkrua memotrandumi. Me rastin e 15 vjetorit të kësaj vizite mendova të kujtoj emrat e atyre vizitorëve malësor (edhe pse ndonjeri nuk jeton më), të cilë janë: Doktor Lukë Gjokaj, Mark Dushaj- prof, Luigj Camaj-prof., Muhamed Gjokaj-prof., Tomë Curri-(ish) kryetari i komunes Kastrat, Nikolin Haxhaj-(ish) kryetari i këshillit të komunes Kastrat, Robert Camaj-jurist, Xhemal Nikaj-mësues, Gjokë Gjokaj-mësues, Ndrekë Gojçaj-biznesmen, Prelë Vukaj-inxhinier, Ndue Bacaj-publicist , Gjokë Luli-studiues, Zef Doka Dedivanaj, Agron Berishaj, Anton Lulgjuraj dhe Gjon Junçaj. Ndersa si udhërrëfyes ka qenë Nikollë Zef Kërcaj. Kjo vizitë “u pasua” me perkujtimin e organizuar në Greçë, në vitin 2011, me rastin e 100 vjetorit ku ishte vendosur edhe një pllakë mermeri me emrat e kuvendarëve të Greçes… (pllaken e kishte sponsorizua ish kryetari i komunes Kastrat z.Tomë Curri). Ndersa perkujtimi i 100 vjetorit të kuvendit të Greçes u organizua e sponsorizua nga ing.Gjeto Duka (i sapo zgjedhur kryetari i komunës Kelmend) dhe kryetari paraardhës i kesaj komune z.Ndue Lelçaj, në bashkëveprim me kryetarin e asaj kohe të komunës urbane të Tuzit z.Nikollë Gega. Pjesmarrës në këtë aktivitet do të ishte edhe famulltari i njohur Patër Mikel Pëllumbi dhe dhjetra banorë nga dy anë e kufirit politik, madje disa nga këta banorë të veshur edhe me kostume kombëtar e tj… Ky perkujtim u filmua e “dokumentua” nga gazetari i Televizionit Shqiptar (RTSH)të asaj kohe, z.Ilir Buçpapaj…
REFERENCAT:
- Edwin Jacques “ SHQIPTARET”, histori e popullit Shqiptare nga lashtesia deri ne ditet e sotme. Fq. 272. + Ferdinand Schevill “BALLKANI”,Historia dhe qytetrimi fq.203-204.
2.Dokumente te shek.XVI-XVII ,per Historin e Shqiperise ,Perg. nga Injac Zamputi ,fq.289-297.
3.Dokumente te Shekujve …..Vell. IV (1675-1699) ,fq.130-131.
4*.Stavri N. Naci ,Pashalleku i Shkodres nen sundimin e Bushatllinjeve 1757-1796 ,fq.174-176.
5 .Kristo Frasheri , Lidhja Shqiptare e Prizrenit (1878-1881) ,fq.199 ,Ref. F.Sumes Rap.49 ,Shkoder 1 korrik 1878. + At Gjergj Fishta ,Lahuta e Malesise fq.101-102.
6 .Akte te Rilindjes Kombetare Shqiptare 1878-1912 ,Akademia e Shkencave te… Shqiperise ,Instituti i histories (1978) ,fq.30-37.
- Po aty, Akte te Rilindjes Kombetare Shqiptare 1878-1912 …fq.92-114.
8 .Serge Metais , Shqiptaret nga Iliret deri tek Pavaresia e Kosoves ,fq.39-47.
- Gjek Gjonaj ,gazeta “55” date 31 korrik 2004 ,fq.18 .
10 .Lulash N. Palushaj ,MALESIA dhe Fiset e saj ,shenime historike ,fq.208. +Romeo Gurakuqi ,Kryengritja e Malsise se Mbishkodres e vitit 1911 ,fq.185…
- At Marin Sirdani ,Franceskanet ne Shqipni dhe shqiptaret katolik në lamë të atdhetaris , fq.139-140 , + Romeo Gurakuqi..Po aty.. fq.127 . + At Konrad Gjolaj “CINARET” ,fq.63-65.
- Ismail Qemali ,Permbledhje Dokumentash 1888-1919 ,Drejtoria e pergjithshme e Arkivave te shtetit 1982 ,perg. nga Teuta Hoxha ,fq.166.
- Revista “ LEKA” e vitit 1937 /1 fq.12-13.(Pjese nga Memorandumi mbi vendimet e dhanuna prej kuvendit te pergjithshem shqiptare ne Grece ,me 10/23 te Qershorit 1911)… ( Me gjeresisht 12 pikat e Memorandumit mund te lexohen ne Revisten “Leka”te sipercituar…N.B.).
14.Raport nr.43 A-B,Cetinë 27.6.1911 ,roport i Erental-Vaincetel ).
15.D. Lugj Bumçi ,”Nga kujtimet e mia ,botuar ne “Hylli I Drites” 5/1944 ,fq.17-18.
16.Stefanaq Pollo , Ne gjurmë te Historisë shqiptare (botim i Akademise Shkencave ..Shqiperisë ,fq.269-270.
17.Akte te Rilindjes Kombetare Shqiptare ,Akademia e shkencave …Instituti i historise , Tirane 1978 ,fq.225-226.
18.Ismail Qemali ,permbledhje dokumentesh ,po aty ,fq.166 + Akte te Rilindjes Kombetare ,po aty ,fq.225.
19.Akte te Rilindjes Kombetare Shqiptare , po aty ,fq.226-227.
- Po aty..fq.228-230.
21.Po aty ,fq.230-231.
- Po aty ,fq.232-233.
23.Po aty , fq.233-258.
24..F. Musaj “Isa Boletini” ,Tiranë 1987 ,fq.108.
- Franc Baron Nopça ,Udhetime neper Ballkan ,Kujtime…fq.290.
26.Franc Baron Nopça ..Po aty ,fq.358-359.
- Gazeta “STANDARD” ,dt.05.7.2008…
- Ndue Bacaj Gazeta “Shqiperia Etnike” ,nr.62 ,dt.13 korrik 2004.
29.Trashigimi gojore ,te mbledhura nga autori neper Malesi te Madhe..