SHËNIME TË VOGLA PËR RAZMËN E VLERAVE TË MËDHA, TURISTIKE DHE KLIMATERIKE.

Rrafshnalta që njohim sot per vlerat e mrekullueshme klimaterike e turistike, me emrin Razma , e “mbushur” me Lokale , Hotele , por edhe me vila banimi kryesisht per muajt e Verës, por mjaft terheqëse edhe për netet e ditet e stinave të tjera, ka një histori të re ndertimi e zhfrytezimi , megjithse Krijuesi këtë perlë ju a kishte “falur” trojeve të Malesisë Madhe e më gjërë që në agimin e jetës…

Në verilindje të Qytetit të Koplikut , në një distancë prej 26.5 km (nga qendra e bashkisë M.Madhe) , në një rrafshnaltë të mrekullueshme në fshatin historik të Vrithit , gjendet vendi Klimaterik tashma me emerin Razma. Shtrirja e Razmes shenon kufijet e 42 gradeve të gjersisë gjeografike…  Lartesia e Rrafshnaltes është 900-950 metra mbi nivelin e detit… Klima është mesdhetare-kontinentale, me një fluks mjaft të madh ndriçimi me diell, si në Dimer dhe në Verë. Temperaturat minimale (në dimer ) zbresin nga minus 2 deri në minus 7 grad celcius (rradhë më poshtë) , ndersa temperaturat në stinen e veres kanë një maksimale prej 18-22 gradesh (diten) , por me një mesatare ditore qe nuk i kalon 15-16 gradet , as në muajin korrik. Mesatarja vjetore e rreshjeve është rreth 2100-2200 mm , por me një shperndarje më të “drejtë” per stinen e Veres (Vjetari statestikor ,Shkoder 1986 ,fq.19-30.) Kjo klime e bënë Razmen të mrekullueshme per të kaluar ditet dhe netet e nxehta të Veres.. Zona turistike e Razmës, në ndryshim prej zonave tjera turistike të alpeve, shtrihet mbi një pllajë karstike, e cila paraqet kontraste befasuese në reliev, mes majave piramidale në pjesën më të madhe të pyllëzuara dhe gropave karstike, akullnajoro-karstike të mbuluara nga kullotat alpine. Masivet e pyjeve që e rrethojnë , krijojnë një mikroklim apo më saktë një klimë të mrekullueshme , ku ajri jo vetem është në shkallen më të lartë të pastertisë , por edhe ka një perqindje të madhe oksigjeni që “mushkeritë” e gjebërta (Pyjet e Bimsia) , me laboratoret e tyre (gjethet) e prodhojnë pa kursim… Afër Razmes gjindet mali “historik” i Veleçikut me lartesi 1724 metra mbi nivelin e detit , mal që me rreshjet e debores (gjatë Dimrit) krijon kushte edhe per zhvillimin e sportit të Skive etjerë… Gjithashtu për amatorët e turizmit spelologjik (shpellave), këtu “afër” mund të vizitohet shpella e Lugjeve që gjindet në verilindje të Razmës, Nga ko shpellë rrjedhin ujëra të pastra, që formojnë burimet e grykës së Lugjeve. Shpella mund të vizitohet lehtësisht edhe nga vizitorët e ndryshëm, gjithshtu nga Razma mund të shkohet e vizitohet edhe shpella e Majës së Veleçikut etjerë.

Studiuesi dhe Albanologu i njohur Theodor Ippen , i cili ka qënë edhe konsulli i pergjithshem i Austro-Hungarise në Shkoder në vitet 1897-1904, ndër të tjera shkruan: “…Prej Kishes ( Kisha e Bzhetes..) e deri në fshatin Vrithë perpjet mban një orë e gjysem per tu ngjitur me kembë…. dhe vjen një rrafshnalte e bukur që quhet Razma e Vrithit, mbi të cilen lartesohen dy maja mali,Veleçiku në perendim dhe Kunora në lindje , që i lidh me njera tjetren një kurriz mali e që mund të arrihen në dy orë rrugë. Rrafshnalta e Razmes sherben si kullotë ,ka lendina të bukura malore dhe është e pasur me burime….”(Shqiperia e Vjeter ,studime gjeografike, etnografike ,historike..fq.27.). Është interesant të thuhet se në vizitat baritore ,të misionareve Franceskan gjatë shek.XVIII , permendet Razma si vend verimi per Famulltaret e Shkrelit..   Ndersa Vrithi (rrafshnaltë e të cilit është Razma) ndër shekuj është njohur si qëndra e bajrakut (flamurit dhe vendbanimi i Bajraktarit) të Shkrelit , ku si simbol ka mbetur deri në ditet tona Bajraktari famëmadh Marash Dashi (Vata), i cili ka qënë edhe njeri ndër pjesmarresit e Lidhjes së Prizrenit të vitit 1878… Fshati Vrith ka qënë në fokusin e shumë studiuesve , albanologeve dhe historianve të huaj e vendas. Në hartat e Cantelit (Kantelit) dhe Coronellit (Koronelit) të shekullit XVII , jepen të dhëna per 80 familjet që e popullonin në atë kohë Vrithin (me emrat Verli, Verti e deri Vrinsi..), gjithashtu shenohet edhe rrefshnalta e mrekullueshme e Razmes ,e cila perdorej si kullos verore , dhe si vend i mirë verimi ,vetem per vendasit .(Ermanno Armao ,Vende ,kisha,lumenj ,male e toponime të ndryshme të një harte të lashtë të Shqiperisë veriore, fq.127). Sipas dorshkrimeve arkivore (të Ipeshkevisë Shoder dokumenti të vitit 1745 Verinsi ( Vrithi), numronte 52 shtepi katolike me 412 frymë , kisha i kushtohej Shnaprenes (Shën Prendës) . (Nevila Nika , Dioqeza e Shkodres gjate shekullit XVIII, faqe 155-156 ). Siç shihet keto dorshkrime tregojnë se Vrithi ka pasur një kishë funksionale e të dokumentuar të pakten rreth 300 vjeçare…

Është interesant se trashigimitë gojore të banorëve të sotem të Vrithit thonë se Kisha e vjeter ka qënë e ndertuar në Razem (mbi themelet e së ciles është e rindertuar sot kisha e Shnaprenesh , ndersa ajo e ndertuar në qëndër të Vrithit është ndertim i ri). Shpesh kisha (në Razem) është njohur me “emrin” Kisha e Troshanit. Madje me ketë emer lidhet edhe zbulimi i burimeve të ujit , që edhe sot thirren krojet e Troshanit , gjë që jo rrallë ka ngatërruar edhe vetë toponimin e Razmes me atë të Troshanit.. Gjithashtu nga keto trashigimi “mesojmë” se zbuluesi i burimeve të ujit është një ushtar austriak me emrin Troshio , i cili duke ndjekur kalin e tij të etur arriti të burimet e ujit…Hidronimi i krojeve siç shihet ka lidhje “direkte” me emrin Troshio.. Duke u kapur pas ketyre trashigimive gojore mua më duket teper i vonë ky “zbulim”, pasi ushtaret austriak kanë shkelur në Shqiperi shumë vonë (1916-1918, si pushtues). Mendojmë se vertet mund të behët fjalë per ndonjë emër të till austriak (të një kohe më të hershme), ku ky të ketë qënë ndonjë shoqerus i studiuesve të ndryshem, apo ndonjë “eksplorator amator”..

Per ketë po kujtojmë se nepër bjeshket e Malesisë (duke perfshirë edhe Razmen) kanë kaluar botonist e studiues të njohur si Antanio Baldaçi dhe Franc Nopça e tjer, ndaj në trahigimitë gojore mundet të ketë edhe ndonjë “ngatërres” emrash… Gjithsesi duke “mbetur “ te keto trashigimi gojore po paraqesim edhe një trashigimi tjeter që “tregon” se Razmen e kishte zbuluar si vend të mirë klimaterik një mjek i huaj (edhe per ketë thuhet se kishte qënë austriak) , ku ky mjek perveç klimes kishte konstatuar se ketu gjinden bimë me efekte mjekuese për semundjet e mushkrive.. Duke parë pasurinë e bimëve , kryesisht atyre pyjore, mendojmë se masivet e drurëve halor ku dominon bredhi , e veçanarisht pisha , e cila siç dihet gjatë proceseve të transpiracionit , jo vetem pasuron ambientin me oksigjen të paster ,por edhe leshon fitonicide të cilat vrasin bacilet e tuberkulozit, apo bacile e mikrobe të tjera që demtojnë mushkëritë.. e bënë Razmen edhe një vend klimaterik kurues per disa semundje të mushkrive…

Per herë të parë gjatë qeverisjes së mbretit Zog.I. ,mesojmë se rrafshnalten e Razmes kanë filluar ta frekuentojnë disa Zotni të Shkodres , të cilet në vitin 1930 kanë ngritur edhe ndonjë ndertim “shtepie” që perdorej per familjet e tyre per të kaluar veren. Në vitin 1935 qeveria e atehershme mbreterore vendos që Razmen ta konsiderojne si pikë turistike per vlerat e saja klimaterike , ku per çdo ndertim apo investim duhej të merrej leja tek autoritetet shtetrore (Komuna Dedaj ,dhe Prefektura Shkoder). Mbas ardhjes në pushtet te regjimit komunist , Razma u shtetzua (në vitin 1953), së bashku me pakë “infrastrukturë” që kishte. Pas shtetëzimit Razma u emrua kamp pushimi per puntoret . U ndertua një rrjet i vogel tregtar , Hotele dhe gjatë veres vendosej edhe ndonjë çader. Pushimet 15 ditore në ketë kamp ishin të kontrolluara , dhe pergjithesisht kishin si banorë të stines së Veres kuadrot dhe aparatçiket e shtetit komunist, ndersa per puntoret perdorej seleksionimi me kritere politike…    Me gjithë ketë infrastruktura e rruges, linjes telefonike dhe Ujesjellesit nuk u muaren në konsiderate nga shteti i atehershem. Në vitet e demokracisë (pas vitit 1991), me pretendimin e prones tek i zoti ,apo shpesh te më i zoti , Razma është parcelizuar , dhe mbi “pronsitë” e truallit janë ndertuar vila , lokale dhe sherbime të tjera per pushuesit, që kanë mundësinë dhe njohin vlerat e mrekullueshme klimaterike të Razmes. Gjithshtu rruga është e asfaltuar , gjë që bënë të mundur frekuentimin e Razmes jo vetem disa ditore, por edhe brenda dites..Ku ditet e nxehta të Veres mund të kalohen në ujerat e Liqenit të Shkodres , dhe per dhjetra minuta nata mund të shijohet nën klimen e fresket të Razmes.    Kujtojme se pyjet dhe malet që e rrethojnë ketë mrekulli klimaterike krijojnë kushte edhe per qeflinjet e gjuetisë të kafsheve dhe shpendëve të egra …Per hirë të vertetes duhet thënë se ndertimet e ketyre viteve nuk kanë një plan të studiuar mire urbanistik , ndonse keto ndertime Razmes i kanë dhënë “hijeshinë” e një qyteti Alpin që po hellë shtat , të njohur tashma kombetarisht dhe nderkombetarisht…