Përgatiti : Ilmi Kurti
Malësia e Madhe një emër me lavdi shekullore i cili i dha historisë gjithçka si : burrëri , gjak , besë , kontribut e virtyte të larta iliro-arbërore të pakrahasueshme me askënd në trojet shqiptare .
Malësia e Madhe i parapriu pavarësisë dhe lirisë së Athdheut . I Pozicionuar gjeografikisht në mesin e Bjeshkëve të Nemuna dhe të Alpeve të Shqipërisë veriore , dhe në krye të vendit . Aty ku dhe zoti vet e ka parë çiltërësinë , bujarinë , bukurinë , madhështinë , ashpërsinë , korrektesinë , kompaktësinë e pathyeshme me vllaznim-bashkim dhe cilësitë e veçanta te jashtzakonshme . Me majet e thepisura e luginat e thella . Me gjarprimin e lumejve të pashterrshëm që me ujin qelibarë dhe kristalin e borës së bjeshkëve dhe prrojeve grykëderdhës që rrëmbyeshëm ushtojmë përplasjet mes shkëmbinjëve që zbukurojnë relievin dhe konkurojnë këngën e bukur të bylbylave . E qëndisur mjeshtërisht nga dora e zotit mes gjelbërimit të pyjeve dhe aromë livadhesh dhe të më lulet e veçanta shumëngjyrëshe të blirëve , frashërëve , pishave e ahave , shqemës e shqobës , drethave dhe boronicave të njoma si shtalbi e në union me bukuritë përrallore të liqenit që e përthyen horizontalisht dritën e diellit me kaltërësinë e qiellit dhe që formojnë skenën me poetike dhe romantizmin që gllabëron shpirtin e malësorit dhe ndjenjën frymëzuese të muzës krijuese . Mes natyrës së karakterit strikt e të egër të malësorëve shqiptarë që mbijetuan prej shekujsh nën ashpërsinë e klimës shtypëse dhe të pushtimeve të egra . Aty nën qiellin e kaltër më veriorë të Bjeshkëve të Namuna gjëndet jeta organike më karakteristike e malësorit shqiptar e artikuluar në trajta shoqërore të çuditshme , ku mendja e hollë është afër hyjnores së zotit dhe si strehë , e ka afruar qiellin mbi tokën e shqipeve , dhe e mbushur me mirësi të malësorëve trima , bujar e human që sofrën e mbajnë të shtruar e derën hapur për mikun . Përballë Rumisë dhe në krah të Veleçikut , e të vllaznueme me Jezercën , vargmale deri në Kurorë të Lohes – Bishkash e në Maranej të Rrjollit është gdhëndur dhe pagëzuar si një nga krahinat më interesante në pikëpamjen historike , kulturore dhe etnografike , ndoshta më shëmbullorja edhe në pikëpamjen , që gjithmonë është sakrifikuar si krahinë e lirisë , e gjakut të derdhur pa hesapë , e besës , burrërisë , nderës , trimërisë , sofrës dhe nderimeve të mëdha dhe të veçanta që askush më mirë se malësori i Malësisë së Madhe nuk diti ta bëjë ato vepra madhështore . Një lutje , një sure dhe një uratë me besim të përbashkët dhe të mbështetur tek zoti , por me dëlirësi të merituar sa vetë drita e diellit mori vlerësimin e madh nga Presidenti i Republikës, zoti Bujar Nishani , në Teatrin” Migjeni” ku dorëzoj titullin e lartë “Nderi i Kombit”. Një vlerësim dhe një adet i vonuar por dhe kaq i merituar . Vlerësimi “Nderi i Kombit” erdhi i mbështjellë me një aureolë historike , me aromën e gjakut dhe të barutit si një “medaljon i artë” në parzmën e atyre që e skalitën dhe e çuan në pjedestalin e merituar malësorin e hijshëm si yjet që vezullojnë përjetësisht në qiellin shqiptar . Dedikim për ato nëna që përkundën djepat e rritën burrat legjendar të Malësisë së Madhe si : Papa Klementin e XI-të , Dedë Gjon Lulin , Prekë Calin , Deli Metën , Haxhi Selmani , Salo Avdylin , Brahim Ladën , Dedë Kolën , Pjetër Mirashi , Selman Metën , Hasë Lohen , Llesh Marashin , Dodë Preçin, Zenel Shabanin , Çun Mulën , Mul Delinë , Zymer Bajraktarin , Lam Ahmeti , Bajram Iseni , Sylo Kurtin ,Hajdar Ujka , Sejdin Zeneli , Zenel Sadiku , Sadik Bajrami , Keq Sadiku , Brahim Bajrami , Pashko Tom a ,Palokë Luni , Selim Imeri , Imer Muhja , Zog Haxhia , Gjon Marku , Nikollë Preka , Gjeto Marku ,Nosh Paja , Dedë Kola , Avdyl Sinani , Salo Avdyli , Gjelosh Lulin , Mirash Ivanajn , Gjelosh Gjokën, Sokol Bacin , Eliaz Ahmetin , Paulin Stërken , Seludain Kukën , Nikollë Dedaj , Ibër Duli , Sadik Ramadani , Brahim Sadiku , Çun Jonuzi , Jonuz Naçi , Zeqir Zeka , Marash Mali , Vasel Frani , Mirash Gjeka , Cen Arifi , Col Cufi , Ilir Dashi , Muhamet Hasmujaj , Izmir Smajlin , Elsied Hysën , Bekim Balën , Besnik Gjetën , Lukë Kaçin , Sali Manin , Pretash Nilën , Gëzim Vuçaj , Kolë Buçin , Angjelin Preljocaj , Shtjefën Ivezën , Sokol Lulgjurën , Deli Çuli , Kolë Cacën , Arben Çokaj , Kadri Ujkën , Nikolla Spatharin , Nilidon Pepushën , Ramiz Likën , Kadri Ymerin , Ahmet Osja , Marash Rakën , Gaspër Kokën ,Rrok Smalin , Rrok Gegën , Sabri Jacën , Hysni Burgën , etj etj . Me hijeshinë e Xhubletës së ruajtur , të pastër e bukur fisniket tona të racës sonë vjetër ilire si Nora e Kelmendit e Tringa e Grudës që bënë histori kombëtare. Ky është një epitaf i shenjtë për shpirtin e luftëtarëve të maleve si : Rumija , Bratila , Kurora e Lohes , Maja e Zezë , Suka e Grudës , Mokseti , Veleçiku e Bishkashi , Maranaj , etj , etj , dhe mbi gjitha për ata qindra e mijëra trima e trimëresha malësorë që banë vdekjen si me le për liri e për atdhe , në lule të bukurisë , trimërisë dhe burrëisë shqiptare . Ky vlerësim është një mirënjohje historike për aromën e bukës së “ mrume” në Magje , e shtruar bujarisht në sofrën e trojeve të shqipes ku shpaloset dykrenarja e Skëndërbeut mbi gjakun e burrave të Malësisë . Ky nderim është një “Xhevahirë” i munguar në xhamadanat fije artë e të çakçirëve e qelesheve të bardha të malësorëve të maleve tona të cilëve , u shkëlqej në kuvend urtia , besa e burrëria , dhe u këndoj grykholla në mes ushtimave të bjeshkëve , mes këngëve të lahutarëve , nën tingujt e fyellit dhe bilbilave , zymareve dhe telave të çiftelisë . E si Bilbil u këndoj grykëholla në duart e tyre të rreshkura nga mundimi dhe ku urdhëzuesi i tyre ishte Kur-ani i shenjtë e Bibla e bekueme dhe të mbështetur në Kanunin e maleve të mëdha të vëndosur nga vetë malësorët mendjehollë dhe trima . Malësorët historikisht u shprehën me “gjuhën” e Shpatës , Jataganit , e më pas të grykëhollës e me gegnishtën mbretërore , që kurrë nuk arriti për të ndikuar as Rromaku , as Veneciani ,as Sllavi ,as Turku , as Austrohungarezi , as Gjermani , as Italiani , as Greku , por dhe as komunizmi i sh’njerëzuar. “Nderi Kombit” për ty Malësi është një “qelibarë” të një fyelli me filegramë sërmi në buzën e rapsodëve të viseve, ku vringëllon lahuta dhe këngëtarët më autentik të marsheve epike arbërore që nxjerrin “mjaltë” prej goje. Fjala e nderit e besa e burrit u shndërrua në visare me të cilën besartë e kësaj toke sfiduan legjendat . Ky vlerësim vjen si një vegim hyjnorë , që rrezaton plotë shkëlqim në mendjet dhe zemrat e malësorëve . Malësia Madhe kjo “lëndinë trëndafilash” që secili ka aromë më të shjëshme se tjetri, ashtu siç i krijoj zoti vet me të gjitha cilësitë njerëzore për të bërë dadhimin dhe diferencën midis malësorëve të maleve tjera rreth teje o Malësia e Maleve të Mëdha me epose kreshnike të cilësuara nga UNESKO si pasuri e rrallë botërore . Ndera e lavdia të kjoftë gjithmonë o Malësia e Madhe e burrave të mëdhej të kombit shqiptar .
